Hoe is het gesteld met de merkwaardige bomen van 1989?

Naar aanleiding van de Dag van de Boom van 21 maart 1989 publiceerde de Vlaamse Gemeenschap het boek ‘Merkwaardige Bomen in Vlaanderen’. Het opzet van deze publicatie was een groot publiek bereiken om zo bij te dragen tot een groter respect voor onze natuurlijke relicten. Een boodschap die nog altijd actueel klinkt.

Linde te Massemen-Wetteren in 1989 | © Natuur en Bos • Marc De Vos

Linde te Massemen-Wetteren in 2020 | © Johan Hooft

Deze zorg voor natuurwaarden uit onze omgeving moet de basis zijn voor de uitbouw van een milieu- en natuurbeleid in Vlaanderen gaat het verder. Ook deze doelstelling ligt ons nog nauw aan het hart.

In dit kijk- en leesboek tracht men deze boodschap over te brengen in een inleidend gedeelte waar algemene gegevens over de betekenis van bomen in het verleden, hun actuele rol en functies worden beschreven. Verder wordt aandacht geschonken aan de morfologie en de inwendige structuur. Het tweede deel geeft een overzicht van de geselecteerde bomen per geslacht.

Welke bomen krijgen het predicaat ‘merkwaardig’? Hier wordt gerefereerd naar een historische gebeurtenis, legende of topografische aanduiding. Ook hun omvang en schoonheid waren overwegingen die de auteurs ter harte namen.

Gezien de publicatie voor het grote publiek bestemd is zijn er enkel bomen opgenomen die op toegankelijk domein staan of zichtbaar zijn vanaf de openbare weg. Het boek bevat dan ook kaartjes met de standplaatsen van de geselecteerde bomen.

Bij een toevallige ontdekking van deze publicatie op een tweedehands boekenmarkt kwam spontaan de vraag op hoe de toestand van deze merkwaardige bomen vandaag zou zijn. Werden ze gerespecteerd en maken ze deel uit van een natuur- en milieubeleid?

De vraag stellen is ze beantwoorden. En gelukkig, bij mijn fietstochten was vast te stellen dat de meeste geselecteerde bomen nog in leven zijn, dat in Vlaanderen nog veel pareltjes van bomen te vinden zijn om te koesteren en dat er nog ruimte is voor nieuwe toekomstbomen.

Historische info over bomen is altijd leuk. | © Johan Hooft

Enkele tussentijdse vaststellingen

Zorg voor oude bomen

Gedurende een periode van iets meer dan 30 jaar hebben sommige bomen het hard te verduren gekregen. Blikseminslag, takkenbreuk, aantasting door zwammen, snoei in functie van het verkeer zijn gekende knelpunten. In het overzicht van bomen komen deze problemen hier en daar aan bod. Maar het is duidelijk dat sedert 1989 het aantal beschadigde bomen toegenomen is.

Ook zorgt achterstallig onderhoud hier en daar dat de merkwaardige bomen hun beeldbepalend karakter verliezen door concurrentie van aanpalende bomen of struiken. Wat jammer is. Doordat ze opgaan in het omgevende groen verliezen deze bomen hun functie als herkenningspunt, maar ook als ontmoetingsplaats voor buurtbewoners of rustplek voor fietsers.

Uiteraard zijn er ook goede voorbeelden. De Libanonceder op de Tuinbouwschool te Melle bijvoorbeeld werd na een blikseminslag deskundig aangepakt waardoor zijn toekomst verzekerd is. Alhoewel, de warme en droge zomer van 1947 was voor deze boom van nu 170 jaar oud bijna fataal. De droogte van 1976 had geen negatief effect op de ontwikkeling van de ceder. De vraag is wat zal de invloed zijn van de huidige hittegolven. Een niet onbelangrijk nieuw probleem. Het opstarten van onthardingsprojecten rond oude merkwaardige bomen zou hier aan alvast kunnen verhelpen.

Het is ook positief dat gemeenten de problemen kennen en deskundigen aanspreken om ze aan te pakken. Uit navraag blijkt dat verschillende groendiensten advies vragen of rapporten bezitten rond boomverzorging en -beheer. Uiteraard gaan deze rapporten niet enkel over een beperkt aantal merkwaardige bomen maar ook over het ruimere bomenbestand. Verder aan de slag daarmee zou ik zeggen.

Omgevingscontext

In het boek wordt bij de beschrijving van de bomen weinig aandacht geschonken aan de omgevingscontext waarin de bomen staan. Waren er toen geen of minder problemen op dit vlak, was het geen aandachtspunt? De mogelijke relatie met een toekomstig natuurbeleid komt zeker niet op de voorgrond.

De opname in een publicatie als merkwaardige boom heeft in een aantal gevallen ook niet kunnen voorkomen dat ze meer en meer in verdrukking komen te staan door aanleg van paden tot bijna tegen de stam, de bouw van een brug of het inplanten van een nieuw gebouw.

Een mooi positief voorbeeld van een wijzigende omgevingscontext rond de bomen vormt de linde te Massemen, die dateert van rond 1650. Op de foto’s uit 1989 zien we deze in 1974 beschermde boom midden een parking staan. Op het detailbeeld merken we de gevolgen van het betreden van de wortelzone en een stapeltje achtergelaten klinkers. Bij de toelichting bij de foto’s wordt deze problematiek niet aangehaald. Gelukkig heeft men bij de aanleg van het nu verkeersvrije plein uiteindelijk gekozen om een ruime wortelzone aan te leggen in houtsnippers en deze van een afsluiting te voorzien. Ook is er geen boordsteen aangelegd wat een positief effect heeft op de waterhuishouding rond de boom. Als sluitstuk van de groeiplaatsverbetering werd in oktober 2020 een ondergronds boombunkersysteem aangelegd. Zo kreeg de boom onder de kasseien een volume van 100m³ kwalitatieve doorwortelbare ruimte.

Eveneens belangrijk hierbij is dat men naast het voorzien van historische informatie dat men ook heeft gecommuniceerd rond het hoe en het waarom van deze ingreep.

Een goed voorbeeld van informatie over uitgevoerde werkzaamheden rond een boom.

Gemeente Wetteren.

Deze boom vormt één van de beeldbepalende elementen op het plein. Het is dan ook jammer dat wanneer we het dorpsplein van op iets grotere afstand bekijken dat het totaalbeeld wordt verstoord door verkeersborden, verlichtingspalen ed. Het op een bescheiden en goeddoordacht inplanten van de strikt noodzakelijke verkeerssignalisatie is niet alleen hier een aandachtspunt. Bij veel beschermde bomen staan, en dit zeker in het landelijk gebied, ook nog een rommeltje van aanduidingen van fietsroutes. Iets wat in 1989 bij het bekijken van de foto’s nog geen probleem vormde.

De relatie met het natuurbeleid komt vandaag hier en daar wel aan bod. Het extensief maaibeheer rond onder andere de zilveresdoorns in het provinciaal domein Lippensgoed-Bulskamspsveld te Beernem en de aanleg van een bloemenweide onder de linde te Sint-Martens-Leerne zijn daar voorbeelden van.

Verdwenen bomen

Sommige merkwaardige bomen zijn omgewaaid of gestorven door ziekte. Gelukkig nemen gemeente het initiatief om op ze door mooie grote exemplaren te vervangen. Zo overleefde in Zele ter hoogte van het gemeentehuis een 200 jaar oude rode beuk een zware storm niet. Dit ondanks een voortraject van onderzoek rond de aanwezigheid van ziektes en onderzoek rond stabiliteit. In 2012 plantte men in het parkje een nieuwe exemplaar.

In het kasteelpark Waalborre te Asse sneuvelde na vaststelling van een schimmel een Hongaarse eik Deze werd in 2014 vervangen.

Beide bomen staan nu in een min of meer afgesloten perk, wat overmatige betreding voorkomt. Een verbetering ten opzichte van 1989. Misschien nu nog het gazon vervangen door bodembedekkers of een bloemenweide?

Soms wordt er beslist om de dode bomen een ‘nieuw leven’ te geven. Op het domein de Lovie in Poperingen staat een Canadapopulier in een open ruimte. In 1989 was de boom reeds ongeveer 120 jaar oud. Nu staat hij daar als sculptuur in het landschap, een mooi beeld, en het dode hout vormt een eigen biotoop.

De in 2018 omgewaaide dikke kastanje, was ongeveer 200 jaar oud en met een stamomtrek van 6 meter, ligt nu als bomenlijk in het gemeentebos van Kluisbergen. Hij was dwars over een pad gevallen. Het gedeelte over het pad werd weggehaald en nu kan men aan beide zijden van de weg mooi de jaarringen tellen. Wat een educatieve meerwaarde vormt.

Deze laatste voorbeelden tonen ook de aandacht voor natuurwaarden. Dood hout doet immers leven.

Eén merkwaardige boom uit het boek verdween door een woonproject. Hopelijk blijft op mijn fietstochten dit het enige voorbeeld uit het boek op dit vlak.

Linde te Massemen-Wetteren in 1989 | © Natuur en Bos • Marc De Vos

Linde te Massemen-Wetteren in 2020 | © Johan Hooft

Merkwaardige verhalen, een nieuw leven als kunstobject

Rond veel merkwaardige bomen bestaan veel merkwaardige verhalen. Deze verhalen spelen een belangrijke rol bij het behoud ervan. Zonder zouden er vele waarschijnlijk al verdwenen zijn. Gebeurtenissen en verhalen vormen dan ook een belangrijk criterium voor opname het boek van de Vlaamse Gemeenschap.

Oude bomen maken indruk op mensen en zelfs na hun afsterven blijft men niet onverschillig ten opzichte van deze grote levende wezens. Zo ontlokte in Zottegem het nieuws dat de Vollenderpopulier (niet op genomen in boek ‘Merkwaardige bomen’) die een storm in het voorjaar van 2020 niet overleefde erg hevige reacties uit. Mensen kwamen afscheid nemen en er was een speciale wake om de boom te herdenken.

Ook sommige bomen uit het boek blijven de bewoners beroeren. Volksgebruiken zoals het aanbrengen van lintjes en kledingstukken om genezing te bekomen blijven bestaan. Maar ook andere vormen van betrokkenheid halen het nieuws.

In de parochietuin van Maarke-Kerkem stond een boom op drie poten. Vermoedelijk in 1887 werden drie jonge essen door enting samengebracht tot één boom. Hij moest de Heilige Drie-eenheid voorstellen. De pastoor kon door deze boom het begrip Drievuldigheid zo beter aan zijn parochianen uitleggen. In 2009 werd de zieke Drievuldigheidsboom om veiligheidsredenen afgezaagd tot net boven de driepikkel. Onder impuls van een lokaal kunstenaar werd de driepikkel weggehaald om in het Museum Verbeke Foundation in Stekene aan zijn verder leven te beginnen.

Op de binnenkoer van het stadhuis van Aalst staat een prachtige Ginkgo. De boom heeft zich het voorbije jaar spontaan uitgezaaid in een nabijgelegen bloembak. Deze nakomelingen worden door de groendienst gebruikt op de natuurbegraafplaats van de stad. Een kunstenares koos de boom dit voorjaar uit voor een performance. Ook zij nam zaailingen mee voor een mogelijk toekomstig kunstproject.

Sommige berichten over moedwillige vernieling van bomen die het laatste jaar in de pers zijn verschenen doen misschien het tegendeel vermoeden maar toch blijkt dat in de realiteit er veel besturen en mensen respect vertonen voor deze natuurelementen.

Op zoek gaan naar nieuwe hedendaagse verhalen biedt misschien kansen om nieuwe bomen aan te planten die voor komende generaties merkwaardig zullen zijn.

Inplanting van verkeersborden, -lichten en ed. in functie van de beeldkwaliteit

vormt in Vlaanderen nog een aandachtspunt. | © Johan Hooft

Toekomstbomen

De publicatie ‘Merkwaardige bomen in Vlaanderen’ had de bedoeling om een selectie van bomen, een honderdtal bijzondere exemplaren in detail aan het publiek voor te stellen. Hoewel in de inleiding gesproken wordt over het toekomstig natuur- en milieubeleid wordt dit thema niet verder uitgewerkt.

Uit de rondrit langs de besproken sites blijken er nochtans mogelijkheden te bestaan om het bomenbestand te verjongen en nieuwe toekomstbomen te voorzien.

Zo bevat het Egmontpark in Zottegem reeds grote mooie bomen waarvan enkele in het boek worden besproken, en er is daar zeker ruimte om een aantal nieuwe solitaire toekomstbomen aan te planten. Maar er is meer. Het park zou ruimtelijk kunnen uitgebreid worden door het aanplanten van een aantal grote bomen op de voorliggende parking. Op deze manier zou de bestaande groenstructuur sterker worden in het centrum van de stad en een grotere bijdrage kunnen leveren tot het halen van de klimaatdoelstellingen. In Vlaanderen zijn veel van dergelijke potentiële projecten te detecteren.

Het klimaat is inderdaad een belangrijke aanleiding om ons groenbestand te versterken. Een mooi voorbeeld hiervan is het project dat Natuurpunt en Partners in het Meetjesland in 2020 heeft opgestart. Met een 15-tal scholen in het Meetjesland is afgesproken om dit najaar op hun terrein één of meerdere toekomstbomen aan te planten. Het engagement is dat de bomen de ruimte en het onderhoud moeten kennen om minstens de ouderdom van 100 jaar te bereiken. Wat in onze hoog-dynamische omgeving niet niks is. De leerlingen zullen de plantputten van 4 bij 4 meter voorbereiden en de bomen zelf aanplanten. Soms wordt hierbij de speelruimte gedeeltelijk onthard. De zone van 4 op 4 meter wordt beplant of afgesloten voor betreding. De boomsoorten werden gekozen uit de lijst die door de Belgische kwekers werd opgemaakt. De klimaatbomen zijn bestand tegen extreme hitte, langdurige droogte en wateroverlast. Het klimaatverhaal en het denken op lange termijn komt hier duidelijk aan bod.

De bomen die aangeplant worden onder dit engagement zullen binnen 100 jaar misschien als merkwaardig worden bestempeld? Zullen ze de monumenten van de toekomst worden?

#merkwaardigebomen #boomtoerist #oudebomen #toekomstbomen #klimaatbomen