Op zoek naar de koningsbomen uit 1990-91
In 1990 ging de viering door van de 60ste verjaardag en het 40 jaar koningschap van Boudewijn.
De Vlaamse overheid had het idee om herdenkingsbomen aan te planten. 90% van de gemeenten namen deel aan de actie. 278 koningsbomen gingen voornamelijk op 15 november 1990 de grond in.
Herdenkingsbomen plant men symbolisch aan om een bepaalde gebeurtenis te gedenken. Ze hebben echter niet alleen een historische betekenis. Vandaag kunnen deze bomen beeldbepalend zijn op een plein of in een dorp. Hun bijdrage aan een goed klimaat, het leveren van ecosysteemdiensten zoals schaduw, opvang van regenwater en stof, in onze versteende omgeving is ook meegenomen. En ze vervullen dikwijls een sociale functie als ontmoetingsplaats.
De koningsboom op de Markt van Mesen bepaalt mee het beeld van het plein.
De nu meer dan 30 jaar oude koningsbomen kunnen deze kwaliteiten leveren. Maar hoe is het met hen gesteld? Op welke plekken staan de bomen? Zijn ze goed onderhouden? Wie weet nog van hun bestaan af? Staan ze er nog?
De gemiddelde leeftijd van bomen in een stedelijke omgeving is ongeveer 30 jaar. Deze lage levensverwachting is onder andere te wijten aan de hoge stedelijke dynamiek. Er is voortdurend nood aan nieuwe of vernieuwde gebouwen om te voldoen aan de woonbehoeften of andere nieuwe functies. Mobiliteitsproblemen vragen ook een oplossing. Jammer, maar bomen moeten nog te vaak wijken voor deze nieuwe ontwikkelingen. Hun kwaliteiten blijven bij projectontwikkelingen ondergewaardeerd.
Stormen en schade door voertuigen vormen eveneens oorzaken van het verdwijnen van bomen.
Je zou denken dat herdenkingsbomen die in 1990-91 onder publieke belangstelling en vaak samen met scholen en verenigingen werden geplant meer aandacht en zorg krijgen. Maar is dit zo?
Om dit te achterhalen onderzocht ik tijdens fietstochten tussen de lente en de herfst 2022 de toestand van de koningsbomen uit 1990-91.
Een overzichtslijst van deze linden bestaat blijkbaar niet. Een zoektocht op het internet en het opvragen van gegevens bij 22 gemeenten leverde 30 duidelijk te lokaliseren plantplaatsen op.
30 koningsbomen bezocht
19 bomen waren nog aanwezig op hun originele plantplaats. Een paar kennen wel schade door een storm, een aanrijding met een voertuig of door ondeskundig onderhoud. Bij één van de bomen bestond zelfs twijfel of hij al dan niet bij de heraanleg van een parking zal moeten verdwijnen.
Slechts 3 exemplaren van de 19 staan op de erfgoedinventaris.
De groeiplaatsomstandigheden voor de linden kunnen in een aantal gevallen worden verbeterd door het weghalen van verharding en het aanplanten van een onderbegroeiing. Aan de beeldkwaliteit is soms ook nog werk. Het verwijderen van verkeersborden, straatmeubilair en zelf een tuinhuis naast of onder de bomen zou een hele verbetering betekenen.
Veel bomen staan op bermen en kruispunten. Wat zeker niet gunstig is voor hun overlevingskansen. In parken zijn de mooiste exemplaren te vinden. En de combinatie met een oorlogsmonument komt veel voor.
Door aanleg een parking, een bouwproject of om een onbekend reden verdwenen 7 linden. Dit gebeurde soms in alle stilte en voor sommige gemeentebesturen is het ook niet duidelijk waarom de koningsboom er niet meer staat.
1 gemeente koos voor het verplanten van de koningslinde om de aanleg nieuwe rotonde mogelijk te maken.
In 3 gevallen is na afsterven van de koningsboom of na stormschade een nieuwe linde aangeplant. Waarvan 1 boom die op de erfgoedlijst staat.
De koningsboom in Peer staat in goede groeiomstandigheden. Een ruime onverharde ruimte die beplant is met vaste planten en lage heesters. Een haagje zorgt voor bescherming tegen betreding.
Is de kennis over de koningsbomen vervaagd?
Binnen de Vlaamse overheid is er nog weinig kennis over koningsbomen aanwezig. Blijkbaar zijn archiefstukken rond dit project zoekgeraakt.
De koningsboom van Gent, Knokke-Heist, Kortenberg-Everberg en Diksmuide staan op de erfgoedlijst vermeld als herdenkingsboom.
Bij dieper zoeken op deze inventaris blijkt dat de koningslinde van Hamme-Moerzeke de vermelding kapellinde kreeg. Is de koningslinde geplant waar vroeger een kapellinde stond?
De koningslinde van Hechtel-Eksel is terug te vinden in de beschrijving van het kerkplein.
Uit de correspondentie met gemeenten komt naar voor dat de meeste geen of maar een vaag idee meer hebben over de aanwezigheid van de koningsbomen. Dikwijls is er informatie ingewonnen bij de oudste of gepensioneerde personeelsleden. Op de 22 verstuurde mails kwamen slechts 12 reacties. Wat betekenisvol is.
Hebben de koningsbomen een lange levensverwachting?
Op basis van dit beperkt onderzoek is het moeilijk te zeggen of de koningsbomen het nu beter doen qua levensverwachting dan andere bomen in een bebouwde omgeving.
Algemeen is het zo dat 1/3 van de bezochte herdenkingsbomen een mooie standplaats hebben en een goed onderhoud kennen. 1/3 heeft zorg nodig. Weghalen van straatmeubilair en het verbeteren groeiplaatsomstandigheden is hierbij belangrijk. 1/3 is verdwenen of gestorven.
En hoe is het gesteld met de vredesbomen uit 2018?
Hoe zou het gesteld zijn met bomen die nog geen vijf jaar geleden eveneens onder publieke belangstelling en vaak samen met scholen en verenigingen werden geplant? Doen deze het beter?
Een beperkt onderzoek naar de vredesbomen die naar aanleiding de viering van de 100ste verjaardag van het einde van WO I werden geplant geeft ons daar een beeld van.
34 vredesbomen bezocht
In 2018 deed het agentschap Natuur en Bos (ANB) een oproep om vredesbomen aan te planten. 230 steden en gemeenten schreven zich in en ontvingen gratis een winterlinde of zomereik. Vlaanderen kreeg er in dat jaar meer dan 300 vredesbomen bij.
Om deze levende monumenten voor de volgende generaties te bewaren onderschreven volgens info op de website van ANB 63 steden en gemeenten een charter. Een toegestuurde lijst van ANB bevat 69 steden en gemeenten die akkoord waren om dit document te ondertekenen.
Een eerste vaststelling is dat maar een goed kwart van de deelnemende steden en gemeenten door het onderschrijven van het charter de herinnering aan het einde van den Grooten Oorlog levendig wensen te houden.
Het charter werd ook door 63 deelnemende besturen ondertekend
Een tweede punt is dat info over waar de bomen zijn geplant binnen ANB blijkbaar maar gedeeltelijk aanwezig is. Er bestaat een lijst met 271 vredesbomen, maar de ligging ervan is niet altijd duidelijk of zelfs onbekend.
De website van het agentschap bevat fotoalbum van de plantacties. Ook deze is onvolledig. En het is jammer dat enkel de stad of de gemeente en niet de juiste plantlocatie wordt aangegeven.
Een zoektocht op het internet leverde bijkomende informatie over de plantplaatsen en de inhuldigingen van de vredesbomen op.
Om een beeld te krijgen over de huidige kwaliteit deze bomen bezocht ik er 34 in de provincie Oost-Vlaanderen. Terug de fiets op en ditmaal van de herfst 2022 tot en met de lente van 2023.
En doen ze het goed?
Van de 34 bezochte bomen zijn er 6 afgestorven, allemaal eiken. In twee gevallen is een nieuwe boom aangeplant. Daarvan staat er 1 goed bij staat. De andere, een zuileik, kwijnt opnieuw weg.
Dat er verschillende eiken gestorven zijn heeft waarschijnlijk te maken met de nazorg. In de voorbije droge periodes kan dit te maken hebben met het nalaten van het geven van water.
7 bomen kennen een afgebroken top of schade aan de schors door maaiwerkzaamheden. Ook op dit vlak vormt de nazorg voor de bomen het probleem.
Sommige vredesbomen staan op zielige plekken, midden een asfaltvlakte of er werd een fietsstalling naast geplaatst. Ook infoborden krijgen niet de nodige aandacht. Knelpunten zoals roestige frames, vervaagde tekst die niets met de boom te maken heeft, verscholen achter straatmeubilair komen voor.
Vredesboom op de begraafplaats van Sint-Martens-Latem. Hij kan daar mooi tot een toekomstboom uitgroeien.
Gelukkig zijn er ook goede voorbeelden, op mooie sites en met een goede verzorging.
Een pak vredesbomen staan op begraafplaatsen naast een oorlogsmonument. Op een uitzondering na zijn deze in prima conditie.
Vredesboom aan het vredesmonument in de Gentsbrugse meersen. Een Gentse groenpool.
Wat met levensverwachting van de vredesbomen uit 2018?
Na nog geen vijf jaar na plantdatum blijken al 38% van de bomen afgestorven of kennen ze schade.
Van de alle bezochte steden en gemeenten waren er 8 akkoord met het charter om de bomen te behouden als groen erfgoed.
Opmerkelijk is dat in 1 van deze gemeenten de vredesboom is afgestorven en dat er bij 4 andere de boom beschadigd kent (top afgebroken of schade aan de schors).
Zelfs het ondertekenen van een charter met duidelijke engagementen blijkt geen garantie op het behoud van de bomen op lange termijn.
Wat valt op bij de konings- en vredesbomen Veel steden en gemeenten dragen zorg voor hun bomen. Er is echter nog werk aan de winkel bij de besturen waar de kennis over de herdenkingsbomen vervaagd is. Hopelijk geeft mijn onderzoek hen een duwtje in de rug en gaan ze over tot actie.
Waar men wel nog op de hoogte is van het bestaan van hun konings- en/of vredesboom komen de mooiste en goed onderhouden exemplaren voor.
Bij het zoeken van een locatie voor het aanplanten van de koningsbomen- of vredesbomen heeft men dikwijls gekozen voor plekken waar vroeger al een herdenkingsboom stond en die om één of andere reden verdwenen is.
Het zou veel interessanter zijn om de oorspronkelijke bomen na hun afsterven of verdwijnen gewoon te vervangen en nieuwe plantplaatsen te zoeken voor nieuwe initiatieven.
Op die manier zou het eindresultaat zijn dat er meer bomen in onze publieke ruimte staan. Wat goed is voor onze omgevingskwaliteit, klimaat en biodiversiteit.
Commentaires